woensdag 15 juni 2016

HARDENBERG STAEL VON HOLSTEIN. Voortgekomen uit de linie Steinhausen, nakomelingen van Lutter



Van de dragers van de naam Hardenberg Stael von Holstein (I-VII) is in de meeste gevallen de voornaam niet bekend. Zij zijn nakomelingen van Lutter Stael von Holstein en Jutta von Witten.
Lutter is geb. ca. 1440, voor het laatst genoemd 1488. Hij trouwde, nog heel jong (niet ongebruikelijk bij de adel in die tijd), 1455 Jutta von Witten, dochter van Rötger von Witten.
Lutter, ridder, is de stichter van de linie te Steinhausen, een hooggelegen slot aan de Roer, nabij Witten. Lutter verkreeg dit slot met de daarbij behorende bezittingen in Witten via zijn vrouw Jutta von Witten.
Steinhausen moet toen niet of nauwelijks bewoonbaar zijn geweest, want 1434 was het slot verwoest. In een oude kroniek van Dortmund staat daarover te lezen: "Anno 1434 hadden wy von Dortmundt 12 Leddere Wagen und voeren damit over der Ruhr voll mit 700 Mann und 50 Ruiters und Braken Herrmann von Witten dat Stenhuess nedder". Deze Hermann was een oom van Jutta von Witten.
Lutter was behalve heer van Steinhausen ook
heer van Hardenstein, een burcht gelegen ten noordwesten van Witten in het Roerdal (nu gerestaureerde ruïne), met de daarbij behorende hoeve Berchusen, voorts heer van Ovendorp/Oberdorf (deel van het dorp Heisingen) en van de grote hoeves Bonsfeld (ca. 15 km. ten zuidwesten van Witten) en Dalhausen (bij Bochum), beide met een groot aantal daarbij behorende pachtboerderijen. Lutter was bovendien Amtmann van stad en land Bochum, idem van stad en land Werden (nu stadsdeel van Essen), en administrateur te Wetter (ten zuiden van Witten).
Robert, de vader van Lutter, trouwde 1439 met Christine von Hardenberg, dochter van de laatste mannelijke telg van het geslacht Hardenberg, dat in de 12de eeuw op het hoogtepunt van zijn macht was en zou afstammen van de graven van Saksen. Door dit huwelijk kwamen de burcht Hardenstein en andere goederen, waaronder de grote hoeves Dalhausen en Bonsfeld, in Roberts bezit. Na de dood van Robert, overleden kort voor 05-02-1462, werd zijn bezit verdeeld door zijn vier zonen Lutter, Neveling, Robert en Heinrich, die alle vier een aandeel in de burcht Hardenstein kregen.
Van Lutter en Jutta is een zoon bekend, die Johann Hardenberg (I) genoemd is, kennelijk om de gedachtenis van Hardenberg levend te houden.

Johann Hardenberg (I)
Johann (voornaam zelden genoemd) Hardenberg, zoon van Lutter Stael von Holstein und Jutta von Witten, was heer te Steinhausen, Hardenstein enz., voor het eerst gen. 1484, gest. voor 27-04-1518. Hij bezat samen met zijn neven Lutter en Alef, zonen van Lutters broer Robert, een hoeve te Ovendorp/Oberdorf en land in Werden. Zijn grafsteen bevindt zich in de 1648 gebouwde kapel van Steinhausen, waarop bij zijn voeten te zien zijn het wapen van het geslacht Stael von Holstein met de acht kogels en dat van de familie waaruit zijn moeder stamde, het geslacht Von Witten, met de twee leeuwen. Hardenberg was getrouwd met Belike/Belecke  von Aschenbrock, die 1530 nog in leven was. Het echtpaar kreeg twee dochters en twee zonen:
- Beatrix.
- Belike, stiftsdame in Rellinghaus.
- Hardenberg (II) (volgt).
- Hardenberg (III) (volgt).

Hardenberg (II)
De oudste (voornaam niet bekend) van beiden was heer te Steinhausen, tot 1525 te Hardenstein en vanaf 1522 te Dalhausen. Hij en zijn broer kwamen 1518 een verdeling overeen met hun neven Lutter en Alef betreffende familiebezit, onder meer de burcht Hardenstein, waarvan het bezit door diverse leden van de familie werd gedeeld. Door het huwelijk 1505 met Beatrix Stael von Holstein, dochter van Dietrich (een zoon van de hiervoor genoemde Neveling) en Catharina von Witten (aan wie de laatste mannelijke telg uit het geslacht Von Witten, haar vader Rötger, 1501 al zijn bezittingen in en buiten Witten had overgedragen) kreeg Heinrich von Brempt een rijke erfenis, waarbij een aandeel in Hardenstein en de hoeve Bonsfeld (afkomstig van zijn schoonvader Dietrich). Daarna wist Heinrich ook andere aandelen te verkrijgen totdat hij heel Hardenstein in zijn bezit had. Hardenberg verkocht zijn aandeel 1525 aan Heinrich von Brempt, waardoor hij niet langer heer te Hardenstein was.
Samen met zijn neef Lutter werd Hardenberg door de abt van Werden 1522 beleend met het al hiervoor genoemde Dalhausen, waaraan belangrijke inkomsten waren verbonden.
Hardenberg trouwde voor ca. 1520 met Juliana von Holthausen zu Krickenbeck, dochter van Reiner (zie Van Holthuisen en Van Kriekenbeek), en Johanna van Blitterswijck (zie Van Blitterswijck), gen. 1473-1503. Hardenberg bouwde 1529 de burcht Steinhausen opnieuw op. Sindsdien is het slot meermalen verbouwd, uitgebreid en gerestaureerd, voor het laatst eind 19de eeuw in romantische stijl. Het is nu privaat bezit, deels in gebruik als restaurant. Hardenberg was 1530 niet meer in leven, Juliana leefde nog 1549.
Er zijn vijf kinderen uit hun huwelijk bekend:
- Robert (volgt).
- Reiner.
- Clara.
- Anna, stiftsdame van St. Maria im Kapitol in Keulen, gest. 04-05-1579.
- Conigonde, abdis in Essen.

Hardenberg (III)
Hardenberg (voornaam niet bekend), jongste zoon van Johann Hardenberg (I) was burggraaf te Nergena, gelegen bij Goch aan de Niers (Alef, zijn neef, werd in 1509 benoemd tot drost van Nergena), waar geringe sporen zijn te vinden van een burcht die daar moet hebben gestaan. Ook was hij heer te Ringelband, vermoedelijk een hoeve in Witten, allodiaal bezit van de familie. Nog heel jong is hij 04-03-1520 te Steinhausen overleden. Er zijn geen kinderen van hem bekend.

Robert (I)
Hardenberg (II) werd te Steinhausen opgevolgd door zijn zoon Robert, heer te Steinhausen en te Dalhausen, geb. ca.1525, gest. 04-05-1594, begraven in Witten. Robert was luthers gezind en liet zijn kinderen protestants opvoeden.
Robert had in mei 1549 nog geen zegel, d.w.z. dat hij de leeftijd van 25 jaar toen nog niet had bereikt. Sinds 1559 was Robert ritmeester van Heinrich von Braunschweig-Lüneburg. Robert verkreeg 1556 de tienden van de hoeves in de boerengemeenschap Grumme bij Bochum. Bij tienden moeten we denken aan afdrachten van voor het grootste deel rogge en gerst, voorts van tarwe, haver, vlas, varkens, lammetjes en kippen. Deze tienden werden zoals gebruikelijk verpacht aan burgers in Bochum. De abt van Werden droeg aan hem 1586 het Kusengut te Frielinghausen (kerspel Oberwenigern) over.
Met de familie Von Brempt die Hardenstein in handen had gekregen bestonden spanningen en van tijd tot tijd tot geweld escalerende ruzies tussen Von Brempt enerzijds en anderzijds Stael von Holstein en Von Stammheim. Over Robert is overgeleverd dat hij in 1575 een gerechtsdienaar aanviel, die in dienst was van Von Brempt. De vete tussen Stael von Holstein en Von Brempt duurde voort tot ver in de zeventiende eeuw.
Robert was tweemaal getrouwd, de eerste keer met Anna von Hoete, gest. voor 1571, dochter van Matthias von Hoete zu Hove en Cunigunde von Aschenberg zu Bynk (zie Von Hoete en Von Ascheberg), de tweede keer, voor 1573, met Margareta von Schüren, gen. 1552, daarna vanaf 1571 meermalen, 1608 nog in leven. Zij was een dochter van Johann von Schüren en Elisabeth von Beverförde. Voor haar huwelijk was zij stiftsdame in Herdecke.
Kinderen van Robert waren :
- Hardenberg (IV) (volgt).
- Robert (II) (volgt).
- Georg, gen. 1586, kanoniker te Hildesheim.
- Anna, getrouwd met Friedrich von Marten.
- Juliana, gen. 1560-1624, getrouwd 1592 met Konrad Dietrich von Mallinckrodt, voor 1598 met Nikolaus (von) Schwartz(e), patriciër te Dortmund.
- Friedrich Hardenberg (V)
- Cunigonde/Conegold, gen. 1597, gest. 1643, stiftsdame, vanaf 1612 abdis te Asbeck.

Hardenberg (IV) en Sander Hardenberg (VI)
Hardenberg de eerste zoon Van Robert is geb. 1545/46 en gest. 13-06-1624. Op zijn grafsteen te Witten staat dat hij veertig jaar in de oorlog was en 78 jaar oud is geworden. Hij was in 1595 in of bij de vestingstad Lochem (Achterhoek) gelegerd, want daar liet hij, genoemd luitenant van de ruiters Stael, op 28 augustus een zoon dopen (gereformeerd), die Robert werd genoemd, naar zijn grootvader. Van deze Robert horen we niets meer. De moeder is niet genoemd, maar heette misschien Johanna. Zeker de militairen met een (hogere) rang namen gewoonlijk hun vrouwen mee op de legertochten.
In 1598 en 1599 was Hardenberg in dienst van de stad Dortmund om die tegen de Spanjaarden te beschermen. In een bewaard gebleven brief van Hardenberg (ondertekend door hem als Hardenberg Staell von Hoilstein zum Steinhauß) die dateert van 02-01-1599, vertelt hij dat hij 500 soldaten heeft geworven voor de verdediging van Dortmund, voor het merendeel uitstekende soldaten en oude goede makkers, waarmee hij in de Nederlanden en ook in Frankrijk heeft gediend. De aanval van de Spanjaarden bleef uit. Op 15 mei 1599 verliet Hardenberg de stad.
In de zomer van 1602 was Hardenberg met zijn compagnie van 120 ruiters in het gebied tussen Rijn en Maas ten zuiden en zuidoosten van Nijmegen. Op 17 juni werd er gemonsterd. Maar de ruiters van Stael wilden niet meedoen omdat de ritmeester afwezig was. Op 20 juni verzocht het vaandel van Stael de Staten gemonsterd te mogen worden, hetgeen gebeurde. Op 4 augustus werd een inspectie gehouden. Er waren 4827 ruiters, waarbij Stael met 124. Op 21 september werd het vaandel van Stael weer genoemd, nu met 94 ruiters.
Waarschijnlijk in zijn Dortmundse periode heeft Hardenberg opnieuw een zoon gekregen. Hij zou dan in 1598 of 1599 geboren zijn. Zijn doop is niet gevonden, maar in Tiel (Betuwe) zijn 24-11-1630 in ondertrouw gegaan (getr. 16-12) Willemke/Willemijntje Dirks en Sander Hardenburg Stael (= Hardenberg VI), afkomstig uit Kleijnen-Dort-Munda. Klein Dort-Munda is een oude benaming voor Lütgendortmund, destijds een dorp ten westen van Dortmund (nu een stadsdeel).
Dat het om een zoon gaat van Hardenberg Stael von Holstein blijkt ook uit de namen van de nazaten van Sander. Zijn zoon werd genoemd Hardenburg Stael. Bij de zusters en de kinderen van Hardenburg Stael treffen we de volledige naam Stael van Holstein meermalen aan.
Hij trouwde in Tiel, een vestingstad met een garnizoen. Misschien is hij als soldaat in Tiel terechtgekomen.
Wie was de moeder van Sander Hardenberg? Misschien de vrouw die ook de moeder was van de in Lochem gedoopte Robert. Haar achternaam is onbekend, maar afgaande op de namen van haar kleinkinderen en achterkleinkinderen (kleinkind Jenneke = Johanna en achterkleinkind Johanna) was haar voornaam waarschijnlijk Johanna.
Er is waarschijnlijk nog een derde zoon van Hardenberg geweest, met de naam Dirk (Dirick), alleen bekend doordat hij in 1635 getuige was bij de doop van een kind van Sander Hardenberg.
Kinderen van Hardenberg Stael von Holstein (Hardenberg IV):
- Robert Hardenberg Stael, ged. (gereformeerd) Lochem 26-08-1595, z.v. Hardenberg Stael von Holstein en NN [Johanna (?)]. Doopboek Lochem:
Des Luitenandtz van die Ruyteren Staell syn Soen Roebert genoemt. Des Vaders name Hartenberch Stael.
- Sander Hardenburg Stael (= Hardenberg VI), afkomstig uit Kleijnen-Dort-Munda [= Lütgendortmund], z.v. Hardenberg Stael von Holstein en NN [Johanna?], geb. ca. 1598, gest. na 1649, getr.
(gereformeerd) als jong gezel Tiel 16-12-1630 (otr. 24-11)met  Willemke/Willemijntje Dirks (wed. van Jan Wolferts), geb. ca. 1605, gest. na 02-11-1672.
- Dirick – de getuige Dirrick van Hardenborch bij de doop (1635) van Mayke, dochter van Sander , was vermoedelijk een broer van Sander.
Kinderen van Sander Hardenburg Stael [von Holstein] (= Hardenberg V) en Willemke/ Willemijntje Dirks:
- Hardenburg Sanders Stael (= Hardenberg VII) (volgt), genoemd naar grootvader vaderskant
- Michiel, ged. Tiel 09-01-1635, misschien genoemd naar grootvader moederskant
- Mayke, ged. Tiel 20-12-1635 (getuigen o.a. Dirrick van Hardenborch [vermoedelijk een broer van Sander]), misschien genoemd naar grootmoeder moederskant.
Het volgende kind van Sander is pas bijna tien jaar later gedoopt. Hebben Sander en Willempke in de tussentijd elders gewoond?
- Jenneke [Jenneke = Johanna, waarschijnlijk naam van de moeder van Sander] Stael van Holstein, ged. Tiel 06-09-1644, getuige bij dopen van kinderen van haar broer Hardenburg 1678, 1680 en 1683 (volgen).
- Neeltje Stael van Holstein, ged. Tiel 06-11-1646, getuige bij doop van een kind van haar broer Hardenburg 1687 (volgt).
- Frederik [vermoedelijk genoemd naar broer Friedrich van zijn grootvader Hardenberg = Hardenberg V (volgt)], ged. Tiel 08-07-1649.

Robert (II)
Robert, gest. 1639, heer te Herbeck, drost te Peine, domheer te Hildesheim. Hij werd 1594 door de abt van Werden beleend met het Kusengut te Frielinghausen en samen met zijn broer Hardenberg met Dalhausen (waarvan hij 1608 afstand deed). 1610 gaf hij zijn plaats in het domkapittel op. Hij verkreeg 1611 het burgerrecht van Dortmund. Hij trouwde driemaal: eerst 1610 met de weduwe Anna von Rüspe, gest. 1615 (zij kochten 1612 het huis Herbeck), daarna 1619 met Christina von Keppel, gest. 1632, tenslotte 1633 met een niet adellijke vrouw, Elisabeth Hülsberg, gest. 1668, die voor haar huwelijk in dienst was als kamermeisje bij een adellijke dame. Zij was een dochter van een predikant te Elsy. Door dit morganatisch huwelijk waren de kinderen uit dit huwelijk niet meer van adel.
Hun zoon Heinrich, gest. 1704, was getrouwd met Clara Amarantha de Viry, gest. Herbeck 1723. De uit dit huwelijk geboren zoon Johan Balduin Jost was soldaat , gest. Kampen (Overijssel) 1751, stamvader van een uitgebreid nageslacht in Nederland, dat in de negentiende eeuw in de mannelijke lijn is uitgestorven.

Friedrich Hardenberg (V)
De zelden genoemde voornaam van deze Hardenberg (V) was Friedrich, geb. ca. 1565, gest. 1625, heer te Steinhausen en Dalhausen, zoon van Robert (I), misschien uit zijn tweede huwelijk.
In de periode juli 1584 tot april 1585 maakte jonkheer Hardenberg een ‘Bildingsreise’, een zogenaamde ‘kavalierstour’, naar Italië. Die moest voorbereiden op de carrière op bestuurlijk, politiek en militair gebied. De bedoeling was vertrouwd te raken met de conventies en de juiste vaardigheden en omgangsvormen te leren. Zulke reizen werden in die tijd door zonen van de adel al op heel jonge leeftijd gemaakt.
Na de terugkeer van Hardenberg uit Italië in april 1585 kwam het op 24 mei 1585 in Witten tot een handgemeen tussen Wennemar von Brempt en Hardenberg, dat met de dood van Wennemar eindigde. De weduwe klaagde Hardenberg aan. Pas 1596 werd tussen de procederende partijen een overeenkomst bereikt.
Hardenberg trouwde 1600 (huwelijkscontract d.d. 11 nov.) met Catharina Voß te Aplerbeck, gest. 1638, d.v. Dietrich en Catharina von Hövel. De evangelisch geworden familie Voß woonde in het slot Rodenberg bij Aplerbeck, een dorp ten zuidoosten van Dortmund.
Van het echtpaar Hardenberg en Catharina Voß zijn de volgende kinderen genoemd:
 - Werner Robert, geb. na 1600, gest. 20-09-1665. Hij was getrouwd met Ursula Cunigunde Raitz von Frentz, gest. 1667, die Martfeld erfde. Werner Robert kreeg maar één zoon, Johann Adolf, die wel een zoon kreeg, Wolfgang Robert Leopold, geb. 1691, gest. 1729, maar geen kleinzoon. Met de dood van Wolfgang Robert Leopold kwam dus een eind aan het geslacht Stael von Holstein te Steinhausen in de mannelijke lijn.
Steinhausen en Martfeld kwamen in handen van Freiherr Friedrich Christian von Elverfeld.
- Anna Cunigunde, gen. 1609-1669, gest. 05-11-1679, stiftsdame in Asbeck 1632, getrouwd 06-08-1636 met Robert Freiherr von Elferveld te Herbede, gest. 21-11-1684, waardoor Robert het erfrecht voor Dalhausen kreeg.
- Congold, gen. 1613, gest. 1673, abdis te Asbeck.
- Clara Christine, gen. 1640, gest. 1660, erfgename te Husen, getrouwd met Bernhard von Romberg te Massen, gest. 24-05-1639, drost te Wetter.
- Anna Sibylla, gen. 1637-1659.

Hardenberg (VII)
Hardenburg Stael (VII), ged. Tiel 30-09-1632, begr.
Woudrichem 05-06-1714, X (gereformeerd) Woudrichem 06-03-1669 Maria Exalto d'Almaras (kleindochter van een jonkvrouw, Mechelina van Almaras, geb. 1542 in Mechelen), ged. Woudrichem 03-04-1644, d.v. Arnout Exalto en Margarita/Grietje Ariens van Est.
Woudrichem (Land van Heusden en Altena) was evenals Tiel een vestingstad met een garnizoen. Drie broers van Maria Exalto waren soldaat. De kans is groot dat ook de laatste drager van de naam Hardenberg Stael [von Holstein] soldaat was.
Kinderen van Hardenburg Stael [von Holstein] en Maria Exalto, gedoopt (gereformeerd) te Woudrichem:
- Agatha Stael 07-07-1669 (getuigen Marcus Exalto d'Almaras, Paulus Wareman en Leintje Jans), gest. Woudrichem 07-09-1748. Zij trouwde als Agatha Staal van Holstein Woudrichem 22-03-1701 Pieter Gerrits Bosch.
- Margriet Stael, 04-03-1671 (getuigen Margarita Ariens van Est en François Exalto d'Almaras).
- Willemijntje Stael, 02-11-1672 (getuigen Willemijntje Dirks en Hans Martin van Memling). Zij trouwde als Willemijntje Stael von Holstein Woudrichem 11-12-1701 Adam Annering (van Ameren), afkomstig uit Zierikzee.
- Tobia Staal, 11-11-1674 (getuigen Neeske Martijns Worms en Hans Martin van Memling).
- Pellegrina Staal, 10-11-1675 (getuigen Jacomina van der Steen en Arend Exalto d'Almaras), gest. Woudrichem 1716. Zij trouwde (1)
als Pellegrina Stael van Holstein Woudrichem 03-11-1698 Josua de Kloe, ged. Delft (Nieuwe Kerk) 30-01-1670, trouwde (2) als Pellegrina Staal von Holstein Woudrichem 19-11-1713 Johannes Corstens van Walen.
- Sanderina Francina Staal, 01-16-1678 (getuigen Geertruid van der Steen en Jenneke Sanders Staal).
- Sanderina Francina Stael, 05-05-1679 (zelfde getuigen als hiervoor).
- Alexander Stael, ged. 14-04-1680 (getuigen Maria Exalto en Jenneke Stael).
- Arend Stael, 11-04 1683 (getuigen Willem Exalto d’Almaras en Sara Maria Exalto d’Almaras).
- Arend Stael, 23-07-1684 (zelfde getuigen als hiervoor).
- Johanna Mechelina [Johanna waarschijnlijk gen. naar moeder van grootvader Stael; Mechelina gen. naar moeder van grootvader Exalto] Stael, 09-03-1687 (getuigen Maria Exalto d’Almaras en Neeltje Stael). Zij trouwde als Johanna Mechelina Staal van Holstein Woudrichem 27-07-1710 Roelof van der Klift, sergeant uit Amerongen.
Hardenburg Stael von Holstein heeft geen zoon gekregen die kinderen kreeg. Toen hij overleed juni 1714, stierf deze tak Hardenberg Stael von Holstein uit in de mannelijke lijn.


Bronnen en literatuur:
Acta in Sachen Hardenbergs Stael von Holstein wegen dessen Duells mit dem von Brempt (1586). Mitgeteilt von Hausarchivar Dr. Ed. Aander Heyden zu Birkstein, in: Zeitschrift des Bergischen Geschichtsvereins, Bd. 20, Jg. 1884, Bonn 1885, S. 85-99. 

Cornelis H.W. van den Berg, diverse publicaties over Stael von Holstein, http://chwvdb.blogspot.nl/.
Anton Fahne, Die Graffschaft und freie Reichsstadt Dortmund, Bd. 1, Köln und Bonn 1854.
Anton Fahne, Urkundenbuch des Geschlechtes Stael von Holstein, Cöln 1869.
Anton Fahne, Geschichte der Herren Stael von Holstein, Cöln 1871.
Anton Fahne, Livlands Adel, insbesondere das Geschlecht Stael von Holstein, Cöln 1876.
Archiv des Vereins für Orts- und Heimatkunde in der Grafschaft Mark – Bestand B: Haus Hardenstein – Findbuch, bearb. Von Margarete Wittke und Ralf-Peter Fuchs. Internet: http://www.lrz.de/~rpf/hardenstein/HARDEN.HTM..
Findbuch Haus Buddenberg. Internet: www. archive.nrw.de.
Findbuch A30 Reichskammergericht. Internet: archive.nrw.de.
Findbuch (122.14.05 Werden, Abtei, Akten). Internet: archive.nrw.de.
Genealogie Staal/Stael. Internet: http://elstaal.home.xs4all.nl/index.html.
W. Honselmann, Zur Geschichte des Hauses Nieder-Herbeck, in: Heimatblätter für Hohenlimburg und Umgebung, Jg. 25, Nr. 10 (Okt. 1964), S. 145-156.
M. Flokstra en K. Niederau, Die von Holthausen auf Krickenbeck, 1430-1623, in: Heimatbuch des Kreises Viersen 1994, Viersen [1994], S. 52-68.
Freller, Thomas, Adlige auf Tour. Die Erfindung der Bildungsreise, Stuttgart 2007.
Ferdinand Schmidt, Der Dortmunder Feldhauptmann Hardenberg Stael von Holstein zum Steinhaus 1598/99, in: Heimatblätter Dortmund 2, 1920/21, S. 162f.
GenWiki:
http://wiki-de.genealogy.net.
Gerrit Haren, Geschichte der Stadt Witten, Witten 1924.
Siegfried Liesenberg, Haus Rodenberg in Aplerbeck, Dortmund Aplerbeck 1996.
Journaal van Anthonis Duyck (1601-1602), derde deel, uitgegeven door Lodewijk Mulder, 's Gravenhage/Arnhem 1866 (blz. 383, 389, 393, 432, 482).
Lochem. Doopboek Nederduits Gereformeerde Gemeente 1582-1597 (R.B.S. 1070).
Internet: http://www.genealogiedomein.nl.

Bruno J. Sobotka, Witten an der Ruhr, Witten 1995.
Tiel. DTB http://www.regionaalarchiefrivierenland.nl..
Woudrichem. DTB, streekarchief land van Heusden en Altena.
Internet: http://www.salha.nl.

CHWVDB 03-08-2014, bijgewerkt 27-11-2016